در سالروز رحلت علامه نراقی (به روایتی ) خبرنگار صریردر دانشگاه نراق اعلام نمود :
آشنایى با مفاخر و عالمان دین و دانشمندان یک ملت,
آشنایى با فرهنگ آن ملت است و دانستن رمز و راز موفقیت آنان در رشد,
بالندگى, تهذیب و تکامل انسانها خصوصاً نسل جوان مفید و سازنده است از جمله
این عالمان فرزانه ملامحمّد مهدى نراقى معروف به محقق نراقى است. وى یکى
از مجتهدان برجسته در دو قرن دوازده و سیزده هجرى قمرى است و به لحاظ
جامعیت در علوم و فنون و آراستگى به فضایل اخلاقى و صفات ملکوتى از مفاخر و
نوابغ علمى عصر خویش بود .
که شرح مفصل زندگینامه و کتابهای ایشان در سایت http://www.naraqi.com موجود است و بازدید از آن توصیه می گردد .
در اینجا به چند نمونه از اندیشه های مرحوم نراقی اکتفا می کنیم
اندیشه هاى مرحوم نراقى
۱. مشرب فلسفى:
محقق نراقى در فلسفه آثار بسیار زیاد و پر مغز دارد و این گویاى توان
علمى او است. وى در فلسفه تابع مشرب فلسفى خاصى نبود, زیرا بر آرا و اندیشه
هاى فلسفى اشراق و مشاء (بوعلى) احاطه کامل داشت و قدرت تجزیه و تحلیل و
نقض و ابرام او از افکار و آراى پیشینیان بالا بود. ایشان در این خصوص مى
گوید:
گمان مبر که من, جمودى بر پذیرفتن فرقه اى خاص از صوفیان, اشراقیان و
مشّائیان دارم, بلکه در یک دست من برهان هاى قاطع و در دستى دیگر قطعیّات
صاحب وحى و حامل قرآن است و پیشواى من این حقیقت است که واجب الوجود داراى
شریف ترین نحوه صفات و افعال است و من خود را ملزم به این ادله قاطعه مى
دانم, هر چند که با قواعد یکى از این گروه ها مطابقت نکند.۸
۲. تبیین تجسم اعمال:
اعمال, رفتار و کردار انسان با روح او آمیخته مى شود و در روز قیامت
همراه با او محشور مى شود و در آن جا گناه انسان عینیّت مى یابد و این همان
تجسم اعمال است. محقق نراقى درباره تجسم اعمال چنین معتقد است که:
واقعیت و حقیقت انسان ها در روز قیامت, همان تصورهاى باطنى و نیت هاى قلبى و
عمل هاى آنان است که در نفس ایشان به صورت خوى ثابت درآمده است. وقتى در
روز قیامت ادراک انسان به حد بالا رسید و چشم بصیرت باز کرد, همه آن ها را
به طور واضح در وجود خود حاضر مى بیند.۹
۳. مهم ترین واجبات تهذیب نفس است
محقق نراقى مى گوید:
اخلاق مذموم و ناپسند هم چون پرده هایى, انسان را از معارف الهى و فیض هاى
قدسى مانع مى شود, زیرا رذایل اخلاقى به منزله پوششى براى نفوس اند.۱۰
ایشان در خصوص اهمیت فضایل اخلاقى و رذایل اخلاقى چنین مى گوید:
فضایل اخلاقى مایه نجات و رستگارى انسان و رساننده او به سعادت جاوید است, و
رذایل اخلاقى مایه بدبختى و شقاوت همیشگى وى است. پس تخلیه و پاک سازى از
رذایل و آراستن نفس به فضایل از مهم ترین واجبات است و دست یافتن به زندگى
حقیقى بدون این دو, سعى و کوشش محال است.۱۱
۴. فرهنگ استاد و شاگرد:
محقق نراقى با بهره جویى از احادیث و روایات براى استاد و
دانشجو آداب و فرهنگى را بیان مى کند که در این بخش به طور گذرا اندیشه او
در این خصوص را بیان مى کنیم.
الف) فرهنگ استادى: (معلم آموزش خود را خالص براى خداى سبحان قرار
دهد و انگیزه دنیوى از قبیل طمع مالى یا جاه و ریاست و شهرت بین مردم
نداشته باشد; بلکه تنها انگیزه او تقرب به خداى تعالى و رسیدن به پاداش هاى
جاودانه باشد, زیرا هر که به دیگرى علمى بیاموزد در ثواب تعلیم آن دیگرى
به کسان دیگر شریک خواهد بود).۱۲ و نیز (نسبت به متعلّم مشفق و خیرخواه
باشد و به قدر فهم او بیاموزد و با نرمى و گشاده رویى با او سخن گوید, نه
با تندى و خشونت… آن چه مى داند بگوید و درباره آن چه نمى داند سکوت کند تا
به آن رجوع کند و بداند و به متعلمان خلاف واقع نگوید.)۱۳
ب) فرهنگ دانشجویى: (تعلم و فراگیرى او [دانشجو] باید فقط براى
خدا و تقرب به او و رسیدن به سعادت اخروى باشد, و انگیزه او مبراء (ستیزه) و
مجادله و فخرفروشى و رسیدن به جاه و مال یا برترى بر امثال و اقران نباشد,
و به آن چه مى فهمد و علم دارد عمل کند, زیرا کسى که به آن چه مى داند عمل
مى کند, خداوند آن چه را که نمى داند به او مى آموزد.)۱۴
وى هم چنین مى گوید:
شرایط تواضع و ادب را نسبت به معلم خود رعایت کند, و گفتار او را
رو در رو نکند و به دل او را دوست دارد و حقوق او را از یاد نبرد, زیرا
معلم, پدر معنوى و روحانى او است. هر متعلمى (دانشجو) لازم است که نخست نفس
خویش را از همه اخلاق رذیله و صفات زشت و ناپسند پاک سازد, زیرا تا لوح
نفس خود را از نقش هاى پست و زشت نزداید, انوار علم و حکمت از جانب الواح
عقول فعال قدسى بر آن نتابد.۱۵
۵. امر به معروف و نهى از منکر:
محقق نراقى امر به معروف و نهى از منکر را واجب مى داند و چنین مى گوید:
آنچه از آیات و اخبار یاد شده مستفاد مى شود, وجوب امر به معروف و نهى از
منکر است و در وجوب آن هیچ اختلاقى نیست. تنها اختلاف در این است که وجوب
این دو کفائى است یا عینى. و قول حق این است که واجب کفائى است.
وى چهار شرط براى وجوب امر به معروف و نهى از منکر بیان مى کند که به صورت گذرا به آنها اشاره مى کنیم.
۱. علم به معروف و منکر بودن فعل, تا أمر از غلط و اشتباه در امان باشد.
بنابراین وى در امور متشابه امر به معروف و نهى از منکر را واجب نمى داند.
۲. احتمال و امید فایده و تأثیر بر امر و نهى باشد و بر فاعل منکر و تارک معروف تأثیر گذار باشد.
۳. قدرت بر امر و نهى داشتن و عدم مفسده و ضرر بر آمر.
۴. تارک معروف و مرتکب منکر بر استمرار خلاف خود اصرار ورزد و خلاف خود را تکرار کند.
ملامحمد مهدى نراقى سستى و مسامحه در امر به معروف و نهى از منکر را موجب
فراگیر شدن فساد مى داند و بر این باور است که آثار منفى آن متوجّه مردم
خواهد شد.
ایشان درباره علت سستى در این واجب مى گوید:
سبب این, خوى یا ضعف و کوچکى نفس است یا طمع مال, بنابراین از رذائل قوه
غضب از جانب تفریط یا از رذائل قوه شهویه از جانب افراط است. و آن از
مُهلکاتى است که فساد و زیانش عام و فراگیر است و شرش به بخش بزرگى از مردم
سرایت مى کند. زیرا اگر بساط امر به معروف و نهى از منکر پیچیده گردد دین و
آئین الهى برچیده شود و نبوّت تعطیل و بى اثر ماند و سستى و بى تفاوتى همه
را فرو مى گیرد و ضلالت و گمراهى آشکار مى گردد و جهل و نادانى شیوع مى
یابد.۱۶
وى اذعان دارد که امر به معروف و نهى از منکر بسیار مشکل مى باشد پس امر به
معروف مى بایستى با صبر و سعه صدر مشکلات را رفع کند بنابراین:
علاوه بر چهار شرط گذشته که ذکر شد, سزاوار است براى هر کسى که مى خواهد
این پست و مقام حساس را اداره کند, این که از اخلاق و رفتار خوبى برخوردار
باشد و همواره سعه صدر وبزرگوارى از خود نشان بدهد و در برخورد با مشکلات
این راه صابر باشد.
